ტრანსნაციონალური კორპორაციები მე -20 საუკუნის მეორე ნახევარში გაჩნდა. მსოფლიო ეკონომიკაში საკვანძო ადგილი დაიკავა და დღემდე ჩამოაყალიბა მისი თანამედროვე განვითარების დინამიკა. TNC მოქმედებს როგორც მოგების მაქსიმიზაციის მექანიზმი, რადგან საქმიანობის გავრცელება სხვადასხვა ქვეყნის ტერიტორიაზე აშკარა უპირატესობებს ქმნის - როგორც ეკონომიკურ (გარკვეული რესურსების არსებობა), ისე იურიდიული (ზოგიერთი ქვეყნის კანონმდებლობის არასრულყოფილება, რაც შესაძლებელს ხდის საბაჟო, საგადასახადო და სხვა შეზღუდვები). TNC ფაქტიურად მოძრაობს თანამედროვე ეკონომიკაში, ქმნის სამუშაო ადგილებს და მათი საქმიანობა მრავალრიცხოვან სარგებელს აძლევს ღარიბი ქვეყნებისათვის. ამავე დროს, სწორედ TNC- ები გახდნენ პროფკავშირების, უფლებადამცველებისა და გარემოს დამცველების კრიტიკის მთავარი სამიზნე.
რაში არიან TNC– ების დამნაშავეები?
კაპიტალით, რომელიც ხშირად აღემატება ევროპის განვითარებული ქვეყნების ბიუჯეტებს, მრავალეროვნული კომპანიები ცდილობენ დომინირებენ ბაზრებზე, არღვევენ სამართლიანი ვაჭრობისა და სამართლიანი კონკურენციის წესებს. არასრულყოფილი კანონმდებლობით განუვითარებელ ქვეყნებში მათი წარმოების განვითარებით, TNCs თავს არიდებენ პასუხისმგებლობას მრავალ დანაშაულზე.
ამ ფირმების ოფიციალურმა წარმომადგენლებმა აღიარეს, რომ”გარკვეულ ქარხნებში ადგილი ჰქონდა” მაღალ ექსპლუატაციას, ბავშვთა შრომას, პროფკავშირების შევიწროებას და უარყოფით გავლენას გარემოზე. სინამდვილეში, ადამიანის უფლებების წინააღმდეგ ჩადენილი დანაშაულები ჩვეულებრივი მოვლენაა მესამე მსოფლიოს მრავალი საწარმოსთვის და ფირმები ცდილობდნენ ამ ფაქტების დამალვას საერთაშორისო სკანდალების გავრცელების მომენტამდე. ღირს იმ პირობების შესწავლა, რამაც ხელი შეუწყო კორპორაციული საქმიანობის არასათანადო ქცევას. მაშინაც გამოვლინდა უარყოფითი მოვლენები: კორპორაციები ცდილობდნენ გავლენა მოახდინონ მრავალ პოლიტიკურ და სოციალურ პროცესზე, ზეწოლა მოახდინეს ქვეყნების მთავრობებზე და ხელყოფდნენ სახელმწიფოთა ეროვნული სუვერენიტეტისკენ.
1970-იანი წლების შუა პერიოდში აღმოჩნდა მტკიცებულება, რომ გერმანიის კორპორაცია „ინარჩუნებს პარტნიორობას კონგოს მებრძოლ მხარეებთან. სამხედრო ფორმირებები, რომლებიც აკონტროლებდნენ რეგიონებს ბუნებრივი რესურსებით, ყიდდნენ ნავთობს, ვერცხლს, ტანტალს, აგრეთვე "სისხლის ბრილიანტებს" გერმანიის კონცერნს. მიღებული თანხა სამხედრო ტექნიკისა და იარაღის შესაძენად ხმარდება. გაერომ დააწესა ნებისმიერი აკრძალვა "სისხლის ბრილიანტებით", მაგრამ ისინი მაინც დასრულდნენ საერთაშორისო სავაჭრო ბირჟებზე ჟენევაში, ნიუ-იორკში და თელ-ავივში. ამრიგად, საერთაშორისო კორპორაცია მხარს უჭერს მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ უდიდეს კონფლიქტს, რომელმაც თითქმის 2 მილიონი ადამიანის სიცოცხლე შეიწირა. მშვიდობიანი მოსახლეობა ომის მსხვერპლია და არასრულწლოვნები თავად მონაწილეობენ საომარ მოქმედებებში.
არგენტინაში, 1976 – დან 1983 წლამდე, Ford– ის საავტომობილო კონცერნმა გაატარა სასტიკი ანტისაბჭო პოლიტიკა, რომელსაც მმართველი სამხედრო ხუნტა უჭერდა მხარს.”წამგებიანი” მუშა აქტივისტები გაიტაცეს და გაანადგურეს.
კორპორაცია Shell, რომელიც ნავთობპროდუქტებს აწარმოებს, არაერთხელ დაადანაშაულეს ეკონომიკური საქმიანობის შედეგად გარემოსთვის ზიანის მიყენებაში. 1995 წელს, მხოლოდ მასშტაბური პროტესტისა და კომპანიის პროდუქციის ბოიკოტის მოთხოვნით, შესაძლებელი გახდა ჩრდილოეთ ზღვაში ნავთობის პლატფორმის დატბორვის თავიდან აცილება. 1970 წელს ნიგერიაში მოხდა ნავთობის მიღწევა, რისთვისაც კორპორაცია ჯერ კიდევ არ არის პასუხისმგებელი. ექსპერტების აზრით, Shell– ის ეკოლოგიური დანაშაულისთვის კომპენსაციის ოდენობა შეესაბამება ნიგერიის სახელმწიფო ბიუჯეტს, რომლის მოსახლეობა 120 მილიონს შეადგენს.
ტრანსნაციონალური კორპორაციების საქმიანობის სამართლებრივი შეზღუდვების საკითხები ჯერ კიდევ 70-იან წლებში გაჩნდა. XX საუკუნედა ეს დაუყოვნებლივ გახდა შეჯახების მიზეზი დასავლეთის მაღალგანვითარებულ ქვეყნებსა და იმ ქვეყნებს შორის, რომლებმაც თავი გაათავისუფლეს კოლონიური უღლისგან. ორივე მხარე, ახალი სამართლებრივი ჩარჩოს შექმნის მცდელობით, მიჰყვებოდა დიამეტრალურად საწინააღმდეგო ინტერესებს, თუმცა ფორმალურად ცდილობდა შეთანხმებას.
განვითარებული კაპიტალისტური სახელმწიფოები და ამ სახელმწიფოთა კონტროლის ქვეშ მყოფი მთელი რიგი საერთაშორისო ორგანიზაციები (ეკონომიკური თანამშრომლობისა და განვითარების ორგანიზაცია, მსოფლიო სავაჭრო ორგანიზაცია, მსოფლიო ბანკი) ლობირებდნენ ტრანსნაციონალური კორპორაციების ინტერესებისთვის. კერძოდ, ამ მხარემ მოითხოვა მასპინძელი სახელმწიფოების მიერ TNC– ზე ზემოქმედების შეზღუდვა, ინვესტიციების დაცვა ნაციონალიზაციისგან ან ექსპროპრიაციისგან.
მეორეს მხრივ, აზიის, აფრიკისა და ლათინური ამერიკის პოსტკოლონიურმა ქვეყნებმა წამოაყენეს მოთხოვნები ეროვნული სახელმწიფოების მიერ კონტროლირებადი TNC– ების საქმიანობაზე, საიმედო მექანიზმების შემუშავება ტრანსნაციონალური კორპორაციების პასუხისმგებლობისთვის მათი დანაშაულებისათვის (გარემოს დაბინძურება, ბაზრებზე მონოპოლისტური პოზიციის ბოროტად გამოყენება, ადამიანის უფლებების დარღვევა), აგრეთვე საერთაშორისო ორგანიზაციების, კერძოდ გაერთიანებული ერების ორგანიზაციების მიერ TNC– ების ბიზნეს საქმიანობაზე კონტროლის გაზრდა.
მოგვიანებით, გაეროს დახმარებით, ორივე მხარემ დაიწყო ნაბიჯების გადადგმა TNC– ებისთვის საერთაშორისო სამართლებრივი ჩარჩოს შემუშავებისკენ.
როგორც მოგეხსენებათ, ერთ-ერთი პირველი საერთაშორისო სამართლებრივი აქტი, რომელიც ითვალისწინებს TNC– ების საქმიანობის შეზღუდვის ზოგად პრინციპებს, იყო „სახელმწიფოთა ეკონომიკური უფლებებისა და მოვალეობების ქარტია“(1974). ამასთან, ეს აქტი საკმარისი არ იყო TNC– ების ზოგადად მიღებული ქცევის წესების ერთიანი სისტემის შესაქმნელად. 1974 წელს შეიქმნა გაეროს მთავრობათაშორისი კომისიები ტრანსნაციონალური კორპორაციებისა და TNC ცენტრების შესახებ, რომლებმაც დაიწყეს TNC ქცევის კოდექსის პროექტის შემუშავება. სპეციალური "ჯგუფი 77" (განვითარებადი ქვეყნების ჯგუფი) დაიწყო თავისი საქმიანობა მასალების შესწავლისა და შეჯამების მიზნით, რომლებიც ავლენენ TNC– ების შინაარსს, ფორმებსა და მეთოდებს. აღმოაჩინეს TNC, რომელიც ერევა იმ ქვეყნების შიდა საქმეებში, სადაც მათი ფილიალები მდებარეობს და დადასტურდა, რომ ისინი ცდილობენ გააფართოონ იმ ქვეყნების კანონები, სადაც მათი კონტროლის ცენტრები მდებარეობს ამ ტერიტორიებზე და სხვა შემთხვევებში, პირიქით, მათ ისარგებლეს ადგილობრივი კანონმდებლობით. იმისათვის, რომ თავიდან აიცილონ თავიანთი საქმიანობის ზედამხედველობა, TNC მალავენ მონაცემებს საკუთარი თავის შესახებ. ყოველივე ეს, რა თქმა უნდა, საჭიროებდა საერთაშორისო საზოგადოების შესაბამის ჩარევას.
TNC– ების ფუნქციონირების სამართლებრივი ჩარჩოს შექმნისკენ მნიშვნელოვანი ნაბიჯი იყო გაეროს წევრების მიერ TNC ქცევის კოდექსის შემუშავება. მთავრობათაშორისმა სამუშაო ჯგუფმა კოდექსის პროექტზე მუშაობა დაიწყო 1977 წლის იანვარში. ამასთან, კოდექსის შემუშავება ხელს უშლიდა განვითარებულ ქვეყნებსა და "77-კაციანი ჯგუფის" ქვეყნებს შორის მუდმივ დისკუსიას, რადგან ისინი განსხვავებულ მიზნებს ისახავდნენ და ეს გამოიხატებოდა მუდმივ დავებში გარკვეული ნორმების შინაარსის ფორმულირებაზე.
წამყვანი ქვეყნების დელეგაციები იცავდნენ პრინციპულ პოზიციებს: კოდექსის ნორმები არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს OECD– ის ქვეყნების TNC– ს შესახებ შეთანხმებას. განვითარებული ქვეყნები ამტკიცებდნენ, რომ გარიგება ემყარებოდა ისტორიულ საერთაშორისო სამართალს, რომელიც სავალდებულოა ყველა ქვეყნისთვის, თუმცა OECD იყო და რჩება შეზღუდული წევრობის ორგანიზაცია.
მოლაპარაკებების დროს მხარეებმა მიაღწიეს კომპრომისს და გადაწყდა, რომ კოდექსი შეიცავდა ორ თანაბარ ნაწილს: პირველი, იგი არეგულირებდა TNC– ების საქმიანობას; მეორე არის TNC– ების ურთიერთობა მასპინძელი ქვეყნების მთავრობებთან.
მეოცე საუკუნის 90-იან წლებში ძალთა ბალანსი მნიშვნელოვნად შეიცვალა, ეს განპირობებულია სსრკ-ს დაშლით და სოციალისტური ბანაკის ნგრევით. ამავე დროს, "77-ე ჯგუფის" ქვეყნებმა დაკარგეს შესაძლებლობა გავლენა მოახდინონ TNC- ს მიმართ პოლიტიკაზე გაეროს ფარგლებში, მათ შორის TNC ქცევის კოდექსის მიღებაზე.
სადავო ფაქტია, რომ ტრანსნაციონალური კორპორაციები და ინდუსტრიული ქვეყნები იცავდნენ TNC– ს ინტერესებს, ამავე დროს კარგავდნენ ინტერესს ამ კოდიფიცირებული აქტის მიღებაში, თუმცა ეს ითვალისწინებს უამრავ ნორმას, რომლებიც გააერთიანებს გლობალური კორპორაციების პოზიციას მსოფლიო ბაზრებზე და შემოაქვს პოზიტიური მათი სამართლებრივი რეგულირების წესრიგი. ეს განპირობებული იყო იმით, რომ ყოველგვარი იურიდიული დადასტურების გარეშეც, TNC თავს მსოფლიოში ბატონ-პატრონებად თვლიდა და, ფაქტობრივად, არ სჭირდებოდათ თავიანთი პოზიციის გაფორმება.
დღემდე, პოსტკოლონიური ქვეყნების მთავრობები გაეროსგან მოითხოვენ ეფექტური მექანიზმების შემუშავებას, რაც ხელს შეუწყობს TNC– ების ბოროტად გამოყენებას. კერძოდ, არსებობს წინადადება სანქციების გამოყენების შესახებ იმ სახელმწიფოების მთავრობების მიერ, საიდანაც წარმოიქმნება TNC დაზარალებული ქვეყნების სასარგებლოდ. მას შემდეგ, რაც TNC– ების უმრავლესობა მოდის „ოქროს მილიარდის“ქვეყნებში, ამ ქვეყნების მთავრობები ცდილობენ თავიდან აიცილონ TNC– სთან კონფლიქტები, რათა არ ატვირთონ საკუთარი თავი ახალი ვალდებულებებით. ამიტომ ისინი ხშირად იცავენ თეზისს იმის შესახებ, რომ TNC “მოწყვეტილია” წარმოშობის სახელმწიფოსგან, ართმევს”ეროვნებას” ამ ტერმინის საერთაშორისო სამართლებრივი მნიშვნელობით და აქვთ აბსოლუტურად კოსმოპოლიტური ხასიათი, რითაც ტოვებენ TNC პასუხისმგებლობის საკითხს. ღია ამავდროულად, განუვითარებელი სახელმწიფოები წამყვან ქვეყნებს აშკარად უკავშირებენ კორპორაციებს, რაც ასევე არასწორია, რადგან თავად კორპორაციებს არ აკონტროლებენ წამყვანი ქვეყნების მოსახლეობა, ამიტომ ჩნდება კითხვა, რატომ უნდა გადაიხადონ ფირმებმა დანაშაულის გადახდა სახელმწიფო ბიუჯეტიდან.
ყველა ეს ფაქტი მიუთითებს, რომ გლობალურ სისტემაში, სადაც დიდი ფული მართავს, ძნელია "ოქროს შუალედის" პოვნა განვითარებული და პოსტკოლონიური ქვეყნების ინტერესებს შორის, ამიტომ კანონი მხოლოდ მეტნაკლებად დაფარული წარმომადგენლის როლს შეასრულებს ეკონომიკური ინტერესები. ამასთან, TNC– ს დანაშაულები შეუმჩნეველი არ რჩება. ათასობით ადამიანი მთელს მსოფლიოში ორგანიზებას უწევს და აკონტროლებს კორპორაციულ საქმიანობას, აცხადებს დარღვევების შესახებ მედიაში და ხშირად აღწევს შედეგებს. განმეორებით, TNK– მა გააკეთა დათმობები საზოგადოების ზეწოლის ქვეშ, ისინი იძულებულნი გახდნენ აენაზღაურებინათ დანაკარგები, აღკვეთონ საშიში წარმოება და გამოქვეყნონ გარკვეული ინფორმაცია. ალბათ ხალხს, პოლიტიკოსების დახმარების გარეშე, შეძლებს წინააღმდეგობა გაუწიოს გლობალიზაციის ეპოქის ყველაზე უხეშ დამნაშავეს?
მებრძოლების აქტივობა ეთიკური მოხმარებისთვის და TNC– ების ბოიკოტირების შედეგია ის, რომ სულ უფრო მეტი კომპანია ჩნდება, რომელთათვისაც პირველ რიგში საკუთარი რეპუტაციაა და არა სუპერ მოგება. არსებობს საერთაშორისო სავაჭრო ორგანიზაციები, როგორიცაა "Trans Fair", რომლებიც აკონტროლებენ სამართლიანი ვაჭრობის, სამართლიანი ანაზღაურების და სამუშაო პირობების და წარმოების გარემოს უსაფრთხოების წესების დაცვას. ეს ორგანიზაციები თავიანთი შენაძენებით უზრუნველყოფს ჩამორჩენილი აგრარული სტრუქტურების აღდგენას და ამით მცირე გლეხების გადარჩენას. ამასთან, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ ცალკეული სუბიექტების საქველმოქმედო ორგანიზაციამ შეძლოს წერტილი დაუსვას გლობალურ სისტემას, რომელიც მოგების მიღებას ადამიანურ ფასეულობებზე მაღლა აყენებს …