სსრკ-ს საბანკო სისტემის ეფექტურობის შეფასება რთული საკითხია და მრავალი თვალსაზრისით პოლიტიზირებულია, რაც მის გადაჭრას არცერთ მარტივ საკითხს არ ანიჭებს.
კარლ მარქსი, რომელიც XIX საუკუნის შუა პერიოდში ცხოვრობდა, თავის დროზე საბანკო სისტემას აღწერს, როგორც "ყველაზე ოსტატურ და სრულყოფილ ქმნილებას, რომელსაც ზოგადად მიჰყავს კაპიტალისტური წარმოების წესი". საბჭოთა საბანკო სისტემა ასევე თავისებურად გამოცდილი იყო და არანაკლებ სრულყოფილი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ იგი მნიშვნელოვნად განსხვავდებოდა მეტნაკლებად თავისუფალი ბაზრის მქონე ქვეყნების საბანკო სისტემისგან.
საბჭოთა საბანკო სისტემის მახასიათებლები
საბჭოთა კავშირის საბანკო სისტემა შედგებოდა სსრკ სახელმწიფო ბანკის ტერიტორიული და სპეციალიზირებული ინსტიტუტებისაგან, ყველა უნაღდო ანგარიშსწორებით და გადახდები, რომელთა შორის ხორციელდებოდა საქვეუწყებო გარიგებების გამოყენებით. გადახდის საშუალებების გადაადგილება ხდებოდა ერთი ანგარიშიდან მეორეზე "მემორიალური ორდერების" მიხედვით (საგადახდო დავალებას და საგადახდო მოთხოვნას შორის) ან ორმხრივი სარჩელის ანაზღაურებით (თანამედროვე კლირინგი).
საბჭოთა აკადემიკოსმა გლუშკოვმა შეიმუშავა პროექტი ქვეყნის მასშტაბით ეკონომიკური ინფორმაციის შეგროვებისა და სსრკ-ს ეკონომიკის მართვის კომპიუტერების (კიბერეკონომიკა) შესახებ. მაგრამ პერესტროიკამ ხელი შეუშალა ამ გრანდიოზულ იდეას რეალობად ქცევაში.
საბჭოთა საწარმოებსა და ინსტიტუტებს ფულადი სახსრები ჰქონდათ თავიანთ სალაროში წინასწარ განსაზღვრულ ფარგლებში და აგრეთვე შეეძლოთ შემოსული თანხის გამოყენება სსრკ სახელმწიფო ბანკის მიერ ყოველწლიურად დადგენილი ორგანიზაციების ხელმძღვანელების მონაწილეობით. სახელმწიფო ბანკიდან ნაღდი ფულის მოცულობის ზომა და მიზნობრივი მიმართულება ან ფულადი სახსრებიდან მიმოქცევიდან გატანის გადახედვა ხდებოდა კვარტალურად. ფულადი სახსრების გეგმების შედგენისას, სახელმწიფო ბანკის ინსტიტუტები ვალდებულნი იყვნენ ყურადღებით გაეანალიზებინათ გეგმის შესრულების შედეგი და ამ ანალიზის საფუძველზე შეემუშავებინათ წინადადებები მოსახლეობის შემოსავლებსა და ხარჯებს შორის სწორი ბალანსის უზრუნველსაყოფად, ახალი ფულის გამოშვება ან მიმოქცევიდან გატანილი თანხის გაზრდა.
სბერბანკი (მაშინ სრულად სახელმწიფო ბანკი) უშუალოდ მუშაობდა მოსახლეობასთან, რაც, ალბათ, ყველაზე საიმედო იყო მსოფლიოში, რადგან საბჭოთა სახელმწიფოს გარანტირებული იყო დეპოზიტების ყველა ოპერაცია და უსაფრთხოება.
ეს და სხვა მახასიათებლები ნიშნავს, რომ საბჭოთა კავშირში ინფლაციის დონე ძალიან დაბალი იყო. და პრაქტიკაში ასე აღმოჩნდა. გარდა ამისა (და საბჭოთა კავშირის შინაგანი ორგანოების მკაცრი მეთვალყურეობის ქვეშაც), ასეთი სქემა პრაქტიკულად გამორიცხავდა საბანკო სექტორში რაიმე სახის დანაშაულის შემოღებას (ან სულ მცირე ხანმოკლე არსებობის შესაძლებლობას).
განხილულმა მახასიათებელმა ასევე უზრუნველყო მაღალი სტაბილურობა და თანხების საკმაოდ ეფექტური განაწილება ეკონომიკის სექტორებში.
გამომავალი
სსრ კავშირის საბანკო სისტემის უარყოფითი მხარეებია ის ფაქტი, რომ მისი მუშაობის ეფექტურობა პირდაპირ იყო დამოკიდებული საბჭოთა ლიდერების ეფექტურობაზე, რომლებიც მართავდნენ ქვეყანას. ლენინის, სტალინის, ბრეჟნევის, ანდროპოვის დროს ის საუკეთესოდ მუშაობდა.
ზოგადად, საბჭოთა საბანკო სისტემას საკმაოდ ეფექტურად შეიძლება ეწოდოს. გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ეს ხელს შეუწყობდა არა ბაზრის, არამედ დაგეგმილი ეკონომიკის მიზნის მიღწევას. ამიტომ, მან კარგად გაართვა თავი დაკისრებულ დავალებებს. საბანკო სისტემა ძალიან საიმედო იყო, როგორც ფინანსურად, ასევე ეკონომიკურად. მისი დაცვა კრიმინალური ელემენტების შემოღებისაგან ასევე საუკეთესო იყო. ასეთი საბჭოთა საბანკო სისტემის ანალოგები დღემდე არ არსებობს. ამასთან, თუ იგი აღვადგინეთ, ჩვენს ქვეყანაში საბაზრო ეკონომიკისა და ფინანსური ბაზრებისგან არაფერი დარჩება. კარგია თუ ცუდი - თემა ცალკე სტატიისთვის.
